Methanol: Hoạt Chất Công Nghiệp Quan Trọng và Nguy Cơ Ngộ Độc Chết Người
Methanol là hợp chất hữu cơ được ứng dụng rộng rãi trong công nghiệp, nhưng có độc tính cao nếu hấp thụ qua người. Bài viết phân tích đặc điểm, công dụng, cơ chế gây độc, cách xử trí ngộ độc và biện pháp phòng ngừa.
Methanol Là Gì? Tổng Quan Về Hóa Chất
Sản Xuất và Ứng Dụng Công Nghiệp Của Methanol
Dược Động Học: Cơ Chế Hấp Thu và Chuyển Hóa
Cơ Chế Gây Độc Của Methanol
Triệu Chứng Ngộ Độc Methanol
Chẩn Đoán và Điều Trị Ngộ Độc Cấp Tính
Biện Pháp Phòng Ngừa Tai Nạn
So Sánh Methanol và Ethanol
Quy Định An Toàn Khi Sử Dụng Methanol
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ)
Methanol (CH₃OH), còn gọi là rượu gỗ, là hợp chất hữu cơ đơn giản thuộc nhóm rượu. Khác với ethanol, methanol có độc tính cao, gây nguy hiểm khi hít phải, uống nhầm hoặc tiếp xúc qua da.
Đặc điểm vật lý và hóa học:
Dạng lỏng không màu, mùi hương nhẹ tương tự ethanol.
Dễ bay hơi và dễ cháy, tạo nguy cơ cháy nổ.
Tan vô hạn trong nước, dùng làm dung môi công nghiệp.
Nguồn gốc:
Sản xuất từ khí tổng hợp (CO và H₂) hoặc chưng cất gỗ.
Ứng dụng chính: Nhiên liệu, sản xuất formaldehyde, dược phẩm.
Quy trình sản xuất:
Công nghệ khí hóa than/gỗ: Phản ứng nhiệt phân ở nhiệt độ cao.
Công nghệ reforming khí tự nhiên: Xúc tác nickel, áp suất 50–100 atm.
Ứng dụng chính:
Nhiên liệu: Pha xăng, sản xuất biodiesel, pin nhiên liệu.
Hóa chất công nghiệp: Nguyên liệu sản xuất formaldehyde, axit acetic.
Dung môi: Trong sơn, mực in, chất tẩy rửa.
Dược phẩm: Tổng hợp vitamin, kháng sinh.
Hấp thu:
Đường tiêu hóa: Hấp thu nhanh qua dạ dày (30–60 phút).
Hô hấp: Hít phải hơi methanol gây ngộ độc.
Da: Thấm qua da nếu tiếp xúc lâu.
Chuyển hóa:
Gan: Methanol chuyển thành formaldehyde nhờ enzyme alcohol dehydrogenase (ADH).
Formaldehyde tiếp tục chuyển thành axit formic – chất gây nhiễm toan và tổn thương tế bào.
Thải trừ: Qua thận (30–60%) và phổi.
Methanol gây độc qua 2 giai đoạn:
Ức chế hệ thần kinh trung ương (tương tự ethanol) nhưng nhẹ.
Tích tụ axit formic:
Gây nhiễm toan chuyển hóa, ức chế hô hấp tế bào.
Tổn thương võng mạc (mù lòa), suy thận, phù não.
Liều gây chết: 30–100 mL methanol tinh khiết (tùy thể trạng).
Giai đoạn sớm (12–24 giờ):
Buồn nôn, đau đầu, chóng mặt, giảm thị lực.
Lơ mơ, hôn mê (nếu nặng).
Giai đoạn muộn (24–72 giờ):
Nhiễm toan nặng: Thở nhanh, huyết áp tụt.
Tổn thương mắt: Nhìn mờ, đồng tử giãn, mù vĩnh viễn.
Suy đa tạng: Suy thận, hoại tử cơ tim.
Chẩn đoán:
Xét nghiệm máu: Định lượng methanol, khoảng trống anion, lactate máu.
Khám mắt: Phù gai thị, bất thường võng mạc.
Điều trị:
Giải độc:
Fomepizole: Ức chế ADH, ngăn chuyển hóa methanol thành axit formic.
Ethanol: Cạnh tranh với methanol để giảm sản xuất độc tố.
Lọc máu: Thẩm tách để loại bỏ methanol và axit formic.
Điều trị hỗ trợ: Bù bicarbonate chống toan, thở máy.
Trong công nghiệp:
Đeo găng tay, kính bảo hộ, thiết bị hô hấp.
Lưu trữ methanol ở nơi thoáng khí, tránh xa nguồn lửa.
Trong sinh hoạt:
Không dùng methanol thay ethanol để pha chế rượu.
Dán nhãn cảnh báo rõ ràng trên chai lọ chứa methanol.
| Đặc điểm | Methanol | Ethanol |
|---|---|---|
| Công thức | CH₃OH | C₂H₅OH |
| Độc tính | Cao (gây mù, tử vong) | Thấp (an toàn khi pha loãng) |
| Mùi | Khó phân biệt với ethanol | Đặc trưng (rượu uống) |
| Ứng dụng | Công nghiệp, nhiên liệu | Y tế, thực phẩm |
Tiêu chuẩn OSHA (Mỹ): Giới hạn phơi nhiễm 200 ppm/8h.
Việt Nam:
Phân loại methanol là hóa chất nguy hiểm (nhóm 2.3).
Bắt buộc ghi nhãn “Độc hại” và hướng dẫn sơ cứu.
Q1: Làm sao phân biệt rượu chứa methanol và ethanol?
A: Không thể phân biệt bằng mùi/vị. Chỉ xác định qua xét nghiệm sắc ký.
Q2: Ngộ độc methanol có chữa khỏi hoàn toàn không?
A: Phụ thuộc vào thời gian cấp cứu. Nếu điều trị sớm trong 6–12 giờ, tỷ lệ sống cao.
Q3: Methanol có trong tự nhiên không?
A: Có, một lượng nhỏ methanol tồn tại trong trái cây lên men, nhưng không đủ gây hại.
Methanol là hóa chất đa dụng nhưng tiềm ẩn rủi ro chết người nếu sử dụng sai cách. Hiểu rõ cơ chế gây độc, triệu chứng và biện pháp xử trí kịp thời là chìa khóa giảm thiểu tử vong. Tuân thủ quy định an toàn và nâng cao nhận thức cộng đồng là yếu tố then chốt phòng ngừa thảm kịch ngộ độc methanol.
Lưu ý: Methanol, ngộ độc methanol, cơ chế gây độc methanol, điều trị ngộ độc methanol, ứng dụng methanol, phân biệt methanol và ethanol.
