Streptococcus pneumoniae, hay còn gọi là phế cầu khuẩn, là một loại vi khuẩn Gram dương thuộc chi Streptococcus, được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1880 bởi Louis Pasteur. Vi khuẩn này thường cư trú ở vùng mũi họng của người khỏe mạnh mà không gây bệnh, nhưng có thể trở thành tác nhân gây ra nhiều bệnh lý nghiêm trọng ở những đối tượng có hệ miễn dịch yếu, đặc biệt là trẻ em dưới 5 tuổi và người cao tuổi. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có gần 1 triệu trẻ em dưới 5 tuổi tử vong do các bệnh liên quan đến Streptococcus pneumoniae, như viêm phổi và viêm màng não.
Bài viết này sẽ cung cấp thông tin chi tiết về đặc điểm sinh học của phế cầu khuẩn, các bệnh lý liên quan, cách chẩn đoán, điều trị, và biện pháp phòng ngừa hiệu quả, giúp bạn bảo vệ sức khỏe của bản thân và gia đình.
Streptococcus pneumoniae là vi khuẩn hình cầu, xếp thành cặp (diplococci), có hình dạng giống ngọn nến hoặc số 8 khi quan sát dưới kính hiển vi. Vi khuẩn này thuộc nhóm Gram dương, không di động, không tạo bào tử, và có khả năng phân hủy máu alpha (alpha-hemolytic). Vỏ polysaccharide của vi khuẩn là yếu tố quyết định độc lực, giúp nó tránh được quá trình thực bào của hệ miễn dịch.
Hiện nay, các nhà khoa học đã xác định được hơn 90 typ huyết thanh của Streptococcus pneumoniae, dựa trên cấu trúc kháng nguyên của vỏ polysaccharide. Các typ huyết thanh phổ biến gây bệnh bao gồm 6, 14, 18, 19, và 23. Những typ này được phân loại thành các nhóm (ví dụ: 6A, 6B) và đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển vắc-xin.
Phế cầu khuẩn thường cư trú ở vùng mũi họng của 5-10% người lớn khỏe mạnh và 20-40% trẻ em. Ở những người lành mang trùng, vi khuẩn không gây bệnh nhưng có thể lây lan qua:
Mùa lạnh và khô hanh là thời điểm vi khuẩn dễ lây lan nhất, đặc biệt ở các môi trường đông đúc như trường học, nhà trẻ, hoặc bệnh viện.
Vi khuẩn Streptococcus pneumoniae dưới kính hiển vi, cho thấy hình dạng cặp đôi đặc trưng.
Phế cầu khuẩn là nguyên nhân hàng đầu gây ra nhiều bệnh lý nhiễm trùng nghiêm trọng, bao gồm cả bệnh xâm lấn và không xâm lấn. Dưới đây là các bệnh lý phổ biến:
Viêm phổi do Streptococcus pneumoniae là nguyên nhân chính gây tử vong ở trẻ em và người già. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), viêm phổi do phế cầu khuẩn chiếm phần lớn các ca viêm phổi cộng đồng. Triệu chứng bao gồm:
Tỷ lệ tử vong do viêm phổi phế cầu có thể lên đến 20-50% ở các nhóm nguy cơ cao như người trên 65 tuổi hoặc người có bệnh nền.
Viêm màng não do phế cầu khuẩn là một bệnh lý nghiêm trọng, đặc biệt ở trẻ dưới 2 tuổi. Bệnh có thể gây ra các biến chứng như:
Viêm tai giữa là bệnh nhiễm trùng phổ biến ở trẻ em dưới 3 tuổi, với 80% trẻ từng mắc ít nhất một lần. Triệu chứng bao gồm:
Bệnh dễ tái phát và có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng nếu không điều trị kịp thời.
Nhiễm trùng huyết do Streptococcus pneumoniae xảy ra khi vi khuẩn xâm nhập vào máu, gây sốc nhiễm trùng với tỷ lệ tử vong khoảng 20%. Bệnh thường gặp ở những người có bệnh nền như tiểu đường, bệnh tim, hoặc suy giảm miễn dịch.
Ngoài các bệnh trên, phế cầu khuẩn còn gây ra:
Viêm tai giữa do Streptococcus pneumoniae thường gây đau tai và sốt ở trẻ nhỏ.
Việc chẩn đoán nhiễm trùng do phế cầu khuẩn thường dựa trên:
Điều trị các bệnh do Streptococcus pneumoniae thường sử dụng kháng sinh, nhưng tình trạng kháng kháng sinh ngày càng gia tăng đang là một thách thức lớn. Các phác đồ điều trị phổ biến bao gồm:
Ngoài kháng sinh, các biện pháp hỗ trợ như liệu pháp oxy hoặc chăm sóc đặc biệt có thể cần thiết trong các trường hợp nghiêm trọng.
Streptococcus pneumoniae có khả năng kháng nhiều loại kháng sinh thông thường, chẳng hạn như penicillin và cephalosporin. Nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy một số chủng phế cầu khuẩn kháng trên 50% với cephalosporin thế hệ 3 và quinolone.
Nguyên nhân chính của tình trạng kháng kháng sinh bao gồm:
Để giải quyết vấn đề này, cần:
Tiêm vắc-xin là biện pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa các bệnh do phế cầu khuẩn. Hiện nay, có hai loại vắc-xin chính:
Lịch tiêm vắc-xin Synflorix cho trẻ em thường bao gồm 3 mũi cơ bản (2, 4, 6 tháng tuổi) và 1 mũi nhắc lại (12-15 tháng tuổi). Người lớn trên 65 tuổi cũng được khuyến khích tiêm vắc-xin để giảm nguy cơ viêm phổi.
Tiêm vắc-xin phế cầu là cách hiệu quả để bảo vệ trẻ em khỏi các bệnh nguy hiểm.
Ngoài tiêm vắc-xin, bạn có thể áp dụng các biện pháp sau:
Streptococcus pneumoniae là một vi khuẩn nguy hiểm, có khả năng gây ra nhiều bệnh lý nghiêm trọng như viêm phổi, viêm màng não, và nhiễm trùng huyết. Việc hiểu rõ đặc điểm, cách lây truyền, và biện pháp phòng ngừa là rất quan trọng để bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tiêm vắc-xin phế cầu, duy trì lối sống lành mạnh, và sử dụng kháng sinh hợp lý là những cách hiệu quả để giảm thiểu nguy cơ từ vi khuẩn này.
Hãy chủ động tiêm vắc-xin cho trẻ em và người lớn tuổi trong gia đình tại các cơ sở y tế uy tín như bệnh viện Bạch Mai. Nếu bạn cần thêm thông tin hoặc tư vấn, hãy liên hệ với bác sĩ hoặc truy cập các nguồn y tế đáng tin cậy.
