Xem thêm
Muỗi Anopheles là trung gian chứa ký sinh trùng gây bệnh. Mặc dù bệnh sốt rét rất nguy hiểm, các loài ký sinh trùng chỉ tồn tại trong cơ thể của muỗi và trong máu người, không không tồn tại được ở môi trường bên ngoài. Chính vì vậy, nếu tránh được muỗi truyền nhiễm đốt sẽ không có khả năng bị bệnh.
Bệnh sốt rét lây truyền qua đường máu, 4 phương thức lây truyền:
- Do muỗi đốt: Phương thức lây truyền chủ yếu.
- Do truyền máu bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét.
- Lây truyền qua nhau thai bị tổn thương từ mẹ sang con (ít gặp).
- Tiêm chích ma tuý, dùng chung bơm kim tiêm nhiễm ký sinh trùng sốt rét.
Thời gian ủ bệnh kể từ khi bị muỗi nhiễm ký sinh trùng sốt rét đốt đến khi có các biểu hiện lâm sàng tuỳ thuộc loại ký sinh trùng: nhiễm Plasmodium falciparum từ 9 – 14 ngày, trung bình 12 ngày, nhiễm Plasmodium vivax từ 12 – 17 ngày, trung bình 14 ngày, nhiễm Plasmodium malariae từ 20 ngày đến nhiều tháng, nhiễm Plasmodium ovale từ 11 ngày đến 10 tháng. Nhiễm sốt rét do truyền máu thì thời gian ủ bệnh phụ thuộc vào số lượng ký sinh trùng trong máu truyền vào nhưng nói chung thời gian ủ bệnh ngắn trong khoảng vài ngày.
Theo cơ sở phân loại bệnh sốt rét của Tổ chức Y tế Thế giới, bệnh sốt rét ở Việt Nam được phân chia theo 2 mức độ lâm sàng:
- Sốt rét thông thường hoặc sốt rét chưa có biến chứng
- Sốt rét ác tính hoặc sốt rét có biến chứng
Dấu hiệu bệnh sốt rét khác nhau tùy theo thể lâm sàng
Dấu hiệu sốt rét thông thường:
-
Cơn sốt sơ nhiễm: cơn sốt đầu tiên thường không điển hình, sốt cao liên tục trong vài ngày.
-
Cơn sốt điển hình: một cơn sốt rét điển hình lần lượt qua 3 giai đoạn sau:
Giai đoạn rét run: rét run toàn thân, môi tái, nổi da gà. Giai đoạn rét run kéo dài khoảng 30 phút – 2 giờ.
Giai đoạn sốt nóng: rét run giảm, bệnh nhân thấy nóng dần, thân nhiệt có thể tới 400C – 410C, mặt đỏ, da khô nóng, mạch nhanh, thở nhanh, đau đầu, khát nước, có thể hơi đau tức vùng gan lách. Giai đoạn sốt nóng kéo dài khoảng 1-3 giờ.
Giai đoạn vã mồ hôi: thân nhiệt giảm nhanh, vã mồ hôi, khát nước, giảm nhức đầu, mạch bình thường, bệnh nhân cảm thấy dễ chịu.
-
Cơn sốt thể cụt: sốt không thành cơn, chỉ thấy rét run, kéo dài khoảng 1-2 giờ. Thể sốt này hay gặp ở những bệnh nhân đã nhiễm sốt rét nhiều năm.
-
Thể ký sinh trùng lạnh (người lành mang trùng): xét nghiệm máu có ký sinh trùng nhưng không bị sốt, vẫn sinh hoạt và lao động bình thường. Thể này thường gặp ở vùng sốt rét lưu hành nặng.
-
Chu kỳ của cơn sốt khác nhau tùy loại ký sinh trùng.
Sốt do Plasmodium falciparum: sốt hàng ngày, tính chất cơn sốt nặng, hay gây sốt rét ác tính và tử vong nếu không điều trị kịp thời.
Sốt do Plasmodium vivax: thường sốt cách nhật (cách 1 ngày sốt 1 cơn).
Sốt do Plasmodium malariae và Plasmodium ovale: sốt cách nhật hoặc sốt 3 ngày 1 cơn.
Dấu hiệu sốt rét ác tính:
Thể não (chiếm 80-95% sốt rét ác tính):
- Dấu hiệu tiền ác tính nổi bật là có rối loạn ý thức (li bì hoặc vật vã, mê sảng, nói nhảm), sốt cao liên tục, mất ngủ nhiều, nhức đầu dữ dội, nôn hoặc tiêu chảy nhiều.
- Hội chứng tâm thần: hôn mê đột ngột hoặc từ từ, hôn mê sâu dần. Co giật kiểu động kinh. Rối loạn cơ vòng, đồng tử dãn.
- Các dấu hiệu khác: rối loạn hô hấp hoặc suy hô hấp do phù não. Huyết áp giảm do mất nước, hoặc tăng huyết áp do phù não. Nôn và tiêu chảy.
- Có thể gặp suy thận, tiểu ít hoặc vô niệu, urê huyết cao, tiểu huyết sắc tố do tán huyết ồ ạt.
- Tỷ lệ tử vong do sốt rét ác tính thể não từ 20 – 50%.
Thể tiểu huyết sắc tố:
- Là thể diễn biến nặng do tán huyết ồ ạt, trụy tim mạch, suy thận.
- Sốt thành cơn dữ dội, nôn khan hoặc dịch màu vàng, đau lưng. Vàng da, niêm mạc do tán huyết. Tiểu ra huyết sắc tố, nước tiểu màu đỏ nâu sau đó chuyển sang màu cà phê hoặc màu nước vối đặc, lượng nước tiểu giảm dần thậm chí dẫn đến vô niệu. Thiếu máu và thiếu oxy cấp. Hồng cầu và huyết sắc tố giảm mạnh.
Thể giá lạnh
Toàn thân lạnh, huyết áp tụt, da xanh tái, ra nhiều mồ hôi, đau đầu.
Thể phổi
Khó thở, thở nhanh, tím tái, có thể khạc ra bọt màu hồng. Đáy phổi có nhiều ran ẩm, ran ngáy.
Thể gan mật
Vàng da vàng mắt, buồn nôn và nôn. Phân màu vàng, nước tiểu màu vàng có nhiều muối mật. Hôn mê.
Thể tiêu hóa
Đau bụng, nôn, tiêu chảy cấp, hạ thân nhiệt.
Sốt rét ở phụ nữ có thai
Phụ nữ có thai mắc bệnh sốt rét dễ bị sốt rét ác tính hoặc sảy thai, thai chết lưu hoặc sinh non.
Sốt rét bẩm sinh (hiếm gặp)
Mẹ mang thai nhiễm sốt rét và có tổn thương tế bào nhau thai ngăn cách giữa máu mẹ và con. Bệnh xuất hiện sớm ngay sau sinh, trẻ quấy khóc, sốt, vàng da, gan lách to.
Sốt rét ở trẻ em
Trẻ trên 6 tháng tuổi dễ mắc sốt rét do không còn miễn dịch từ mẹ và huyết sắc tố F. Trẻ mắc bệnh sốt rét thường sốt cao liên tục hoặc dao động, nôn, tiêu chảy, bụng chướng, gan lách to, có dấu hiệu màng não và co giật. Tỷ lệ tử vong cao.
- Sốt rét thể não: Ký sinh trùng sinh trưởng và tồn tại trong tế bào máu làm tắc các mạch máu nhỏ dẫn đến sưng hoặc tổn thương não. Từ đó dẫn đến sốt rét thể não, có thể gây co giật và hôn mê.
- Suy hô hấp thường ở 25% người lớn và 40% trẻ em bị sốt rét nặng do chất lỏng tích tụ gây phù phổi dẫn đến khó thở.
- Suy nội tạng: Sốt rét khiến các tế bào và mạch máu nhỏ tắc nghẽn gây hỏng thận, gan hoặc lá lách bị vỡ, có thể đe dọa tính mạng.
- Thiếu máu: Sốt rét có thể dẫn đến việc không có đủ tế bào hồng cầu cung cấp oxy cho các mô của cơ thể hoạt động và gây thiếu máu.
- Hạ đường huyết
Bạn cần đến gặp bác sĩ nếu bạn bị sốt khi đang sinh sống hoặc sau khi đi du lịch đến vùng có nguy cơ mắc bệnh sốt rét cao. Ngoài ra, hãy tìm kiếm sự chăm sóc y tế khẩn cấp nếu bạn xuất hiện các triệu chứng nghiêm trọng như:
- Sốt cao.
- Ớn lạnh kèm vã mồ hôi.
- Cơ thể nhức mỏi, người suy nhược.
- Buồn nôn, rối loạn tiêu hóa.
Điều trị bệnh sốt rét
Bệnh nhân sẽ được bác sĩ kiểm tra và lên kế hoạch điều trị sớm, đúng và đủ liều để có thể triệt tận gốc các ký sinh trùng gây bệnh:
- Điều trị cắt cơn sốt kết hợp chống lây lan (do nhiễm P.falciparum) và điều trị liệt căn (nhiễm P.vivax, P.ovale). Tuy nhiên, đối với các trường hợp sốt rét do ký sinh trùng P.falciparum nên điều trị phối hợp thay vì chỉ dùng một loại thuốc sốt rét đơn thuần để hạn chế kháng thuốc cũng như tăng hiệu lực điều trị.
- Bệnh nhân có thể được chỉ định sử dụng các loại thuốc để cắt cơn sốt, diệt ký sinh trùng, chống tái phát, tăng sức đề kháng như Quinine, Chloroquine, Artemisinin,…
- Với các trường hợp ác tính thì cần sẽ chuyển về đơn vị hồi sức cấp cứu của bệnh viện từ tuyến huyện trở lên, theo dõi chặt chẽ và hồi sức tích cực đến khi bệnh chuyển biến tốt hơn
Phương pháp phòng ngừa sốt rét
Bệnh sốt rét tuy nguy hiểm nhưng dễ kiểm soát, một số cách phòng bệnh:
- Tuyên truyền giáo dục phòng chống sốt rét, khi có dấu hiệu bệnh cần đến ngay cơ sở y tế để khám và điều trị kịp thời.
- Khi đi ngủ phải thả màn, đến nơi có dịch hãy mang theo thuốc đuổi muỗi, mặc áo dài tay, quần dài hạn chế để muỗi đốt.
Biện pháp hữu hiệu nhất là phòng chống muỗi truyền bệnh:
- Phun tồn lưu mặt trong tường vách và tẩm màn với hóa chất diệt muỗi định kỳ.
- Xoa kem xua muỗi.
- Giữ gìn vệ sinh nhà cửa sạch sẽ, dọn dẹp những nơi nước đọng ao tù, phát quang bụi rậm, khơi thông cống rãnh vì đây là nơi sinh sản của muỗi. Xây dựng nhà xa rừng, xa nguồn nước, mặc quần áo dài vào buổi tối.
- Khơi thông dòng chảy, vớt rong rêu làm thoáng mặt nước nhằm hạn chế bọ gậy.
Uống thuốc dự phòng: Ở các nước có sốt rét lưu hành nặng có chủ trương uống thuốc dự phòng cho những người vào vùng sốt rét, phụ nữ có thai, người mới đến định cư. Ở nước ta hiện nay, sốt rét đã giảm mạnh nên không uống thuốc dự phòng mà chỉ cấp thuốc cho những người trên để điều trị khi mắc bệnh sốt rét.
- Xét nghiệm khi có các dấu hiệu nghi ngờ mắc sốt rét, đã đi du lịch đến nơi có dịch sốt rét hoặc ở trong khu vực địa phương có người nhiễm bệnh.
Hy vọng bài viết trên đã cung cấp cho bạn những thông tin cần thiết về bệnh sốt rét, nguyên nhân, dấu hiệu cũng như cách phòng bệnh. Hãy chia sẻ để lan tỏa thông tin này đến mọi người bạn nhé!