Dầu Gan Cá Mập: Hoạt Chất Quý Hiếm Và Những Tranh Cãi Về Tính Bền Vững
Cập nhật ngày 31/03/2025
Dầu gan cá mập (Shark Liver Oil) là một trong những hoạt chất sinh học quý hiếm, chiết xuất từ gan của các loài cá mập sống ở vùng biển sâu như Greenland Shark hay Dogfish Shark. Từ hàng trăm năm trước, người Na Uy và Inuit đã sử dụng dầu này để tăng cường sức đề kháng, chống nhiễm trùng và giữ ấm cơ thể trong điều kiện khắc nghiệt.
Ngày nay, dầu gan cá mập được ứng dụng rộng rãi trong y học, dược phẩm và mỹ phẩm nhờ hàm lượng Alkylglycerols (AKGs) và Squalene cao – hai hợp chất nổi tiếng với khả năng kích thích miễn dịch và chống ung thư. Tuy nhiên, việc khai thác dầu gan cá mập đang đối mặt với tranh cãi về tính nhân đạo và môi trường. Bài viết này sẽ phân tích sâu về công dụng, rủi ro và giải pháp thay thế bền vững cho hoạt chất đặc biệt này.
Alkylglycerols (AKGs): Chiếm 20–30%, kích thích sản sinh tế bào bạch cầu và tiểu cầu, tăng cường phản ứng miễn dịch.
Squalene: Hàm lượng 10–15%, chất chống oxy hóa mạnh, bảo vệ da khỏi tia UV và ngăn ngừa đột biến tế bào.
Omega-3 (DHA và EPA): Hỗ trợ não bộ, giảm viêm khớp và cải thiện sức khỏe tim mạch.
Vitamin A và E: Dưỡng ẩm da, chống lão hóa và phục hồi tổn thương mô.
Khác với dầu cá thông thường, dầu gan cá mập chứa diacylglycerol ethers (DAGEs) – hợp chất hiếm có khả năng ức chế sự phát triển của khối u.
Phương pháp truyền thống: Gan cá mập tươi được hấp hoặc đun sôi để tách dầu thô, sau đó lọc và tinh chế.
Công nghệ siêu tới hạn (CO2): Dùng CO2 lỏng để chiết xuất dầu ở nhiệt độ thấp, giữ nguyên hoạt tính sinh học.
Lưu ý: 90% dầu gan cá mập trên thị trường được khai thác từ cá mập đánh bắt tự nhiên, dẫn đến nguy cơ suy giảm quần thể cá mập. Chỉ 10% sử dụng công nghệ nuôi trồng có kiểm soát.
Tăng cường miễn dịch: AKGs kích hoạt đại thực bào, giúp cơ thể chống lại virus (như cúm, herpes) và vi khuẩn lao. Nghiên cứu tại Đại học Oslo (Na Uy) cho thấy, bổ sung 100mg AKGs/ngày giảm 40% nguy cơ nhiễm trùng đường hô hấp.
Phòng ngừa ung thư: Squalene ức chế sự hình thành mạch máu nuôi khối u, đặc biệt hiệu quả với ung thư vú và gan.
Giảm tác dụng phụ của hóa/xạ trị: Dầu gan cá mập giúp bệnh nhân hồi phục bạch cầu nhanh hơn.
Serum chống lão hóa: Squalene thẩm thấu sâu, kích thích sản sinh collagen, làm đầy nếp nhăn và cải thiện độ đàn hồi da.
Kem dưỡng trị mụn: AKGs kháng khuẩn, giảm viêm và ngăn ngừa sẹo thâm.
Dầu gội phục hồi tóc: Omega-3 và vitamin E phục hồi tóc hư tổn do nhiệt hoặc hóa chất.
Viên nang bổ sung AKGs: Được quảng cáo như thực phẩm chức năng tăng cường miễn dịch.
Thuốc bôi ngoài da: Điều trị eczema, vết bỏng nhẹ và chàm.
Khai thác quá mức: Khoảng 100 triệu con cá mập bị giết mỗi năm để lấy dầu và vây, khiến nhiều loài như cá mập trắng, cá nhám voi đứng trước nguy cơ tuyệt chủng (theo IUCN).
Hủy diệt hệ sinh thái biển: Cá mập là sinh vật đỉnh chuỗi thức ăn, mất cân bằng quần thể cá mập dẫn đến bùng nổ các loài cá nhỏ, phá vỡ hệ sinh thái.
Nhiễm độc kim loại nặng: Gan cá mập tích tụ thủy ngân và PCB từ ô nhiễm biển, gây hại cho hệ thần kinh nếu dùng lâu dài.
Dị ứng: Một số người có phản ứng ngứa, phát ban khi dùng dầu nguyên chất.
Squalene từ vi tảo: Tảo biển như Schizochytrium có thể sản xuất squalene mà không cần khai thác cá mập.
AKGs tổng hợp: Các phòng lab tại Nhật Bản và Mỹ đang nghiên cứu tổng hợp AKGs từ thực vật họ cải.
Friend of the Sea (FOS): Chứng nhận cho sản phẩm dầu gan cá mập từ cá mập đánh bắt bền vững, không thuộc loài nguy cấp.
Tái chế phụ phẩm: Dùng gan cá mập từ ngành đánh bắt thực phẩm, tránh lãng phí.
Liều lượng khuyến nghị:
Người lớn: 300–500mg AKGs/ngày (tương đương 1–2 viên nang).
Trẻ em: Không khuyến khích dùng trừ khi có chỉ định từ bác sĩ.
Cách dùng: Uống sau ăn để tăng khả năng hấp thụ.
Chống chỉ định:
Người dị ứng hải sản, rối loạn đông máu hoặc đang dùng thuốc ức chế miễn dịch.
Phụ nữ mang thai và cho con bú.
Kiểm tra nguồn gốc:
Sản phẩm có chứng nhận FOS hoặc Marine Stewardship Council (MSC).
Ghi rõ loài cá mập (ưu tiên cá mập dogfish thay vì cá mập lớn).
Thành phần:
Hàm lượng AKGs ≥20%, squalene ≥10%.
Không chứa thủy ngân (Mercury-Free).
Thương hiệu uy tín: Nordic Naturals (Mỹ), A. Vogel (Thụy Sĩ), hoặc các nhà sản xuất Việt Nam có hợp tác với viện nghiên cứu biển.
Toàn cầu: Thị trường dầu gan cá mập đạt 2.1 tỷ USD (theo Grand View Research), tăng trưởng 7% nhờ nhu cầu từ ngành dược và làm đẹp cao cấp.
Việt Nam: Sản phẩm nhập khẩu chiếm 80%, tập trung ở Hà Nội và TP.HCM. Một số doanh nghiệp như Dược Hậu Giang đang nghiên cứu chiết xuất squalene từ cây ô liu để thay thế.
Xu hướng: Người tiêu dùng trẻ ưa chuộng sản phẩm “cruelty-free” (không gây hại động vật), thúc đẩy doanh nghiệp chuyển đổi sang nguồn nguyên liệu thực vật.
Dầu gan cá mập là hoạt chất quý với tiềm năng lớn trong y học và làm đẹp, nhưng việc khai thác thiếu kiểm soát đang đe dọa hệ sinh thái biển. Để cân bằng giữa lợi ích sức khỏe và trách nhiệm môi trường, người tiêu dùng nên lựa chọn sản phẩm có chứng nhận bền vững hoặc chuyển sang dùng squalene, AKGs từ nguồn thực vật. Song song đó, đầu tư vào công nghệ sinh học sẽ mở ra tương lai mới cho ngành dược liệu biển, đảm bảo “sức khỏe xanh” cho cả con người và đại dương.
Tài liệu tham khảo từ IUCN, Friend of the Sea và các nghiên cứu khoa học được công bố trên PubMed.
